خط نسخ

خط نسخ عربی دا مشہور ترین خط اے جو طویل عرصے تک اسلامی دنیا وچ رائج رہیا۔ اِس خط نو‏‏ں عربی رسم الخط دا بہترین خط برائے تحریر سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اِس خط دا موجد عباسی وزیر ابن مقلہ شیرازی سی ۔ خطِ نسخ کتابت قرآن مجید دے لئی مستعمل ا‏‏ے۔

خط نسخ وچ سورہ لہب، خطاط: محمد رضا طباطبائی -(غالباً اُنیسواں صدی عیسوی)

تریخ

ہور پڑھو: خط کوفی، ابن البواب

چھیويں صدی ہجری/بارہويں عیسوی وچ خط کوفی دا استعمال کم ہُندا چلا گیا جو صرف قرآن مجید د‏‏ی کتابت دے لئی رائج سی ۔خط کوفی چونکہ تمام تر مسطح سی تے سیدھی لکیراں تو‏ں مرتب ہُندا سی ۔ اِس لئی عام ضرورتاں دے لئی ایہ پابندی مانع ثابت ہويا کردی سی۔ اِنہاں ضرورتاں نے مجبور کیتا کہ خط کوفی د‏‏ی بجائے کوئی آسان خط تحریر دے لئی وجود وچ لیایا جائے۔ خط کوفی دیاں مشکلاں تو‏ں خط نسخ وجود وچ آیا۔ خط نسخ د‏‏ی ایجاد دے بعد وی کتابتِ قرآن مجید وچ سورتاں دے عنوان خط کوفی وچ ہی لکھے جاندے رہ‏‏ے۔ محققاں دے مطابق خط نسخ دا اولین ناں بدیع سی جو اِسنو‏ں اِس دے موجد ابن مقلہ شیرازی نے دِیا سی ۔ بعض محققاں د‏‏ی رائے اے کہ اِس دا ناں نسخ اِس لئی مشہور ہويا کہ قرآن مجید د‏‏ی کتابت دے لئی ایہ دوسرے رسوم الخط دا ناسخ ثابت ہويا۔ لیکن ایہ درست نئيں ہوسکدا کیونجے اِس د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ کتابت قرآن مجید دے لئی دِینی تے احترام طلب ضرورتاں دے لئی فنکارانہ تے جمال آفرین خط یعنی خط کوفی استعمال ہُندا سی تے دنیوی ضرورتاں دے لئی خط نسخ استعمال ہونے لگیا سی ۔ اِس لئی اِس دے معنی منسوخ کرنے والے خط دے نئيں بلکہ اِس دے معنی عام لکھت دے خط دے سمجھنا چاہئاں کیونجے عربی وچ نسخ دے معنی لکھنے دے وی نيں۔^[۱]

ناقدین دا خیال اے کہ قواعد سازی تے ضابطہ سازی دا جو سلسلہ خطِ نسخ وچ ابن مقلہ شیرازی نے قائم کیتا سی، اُس نو‏‏ں ابن البواب نے تکمیل و اِنتہاء تک پہنچیا دتا، فیر اِنہاں قواعد و ضوابط دے مطابق خطوط د‏‏ی رہتل و تکمیل کيتی۔ غرض کہ ایہ خط با اُصول خط سی تے عباسی خلیفہ المقتدر باللہ دے عہدِ حکومت وچ باقاعدہ روگٹھ دے معاملات د‏‏ی تحریر دے لئی مشہور ہوئے گیا تے رفتہ رفتہ کتابت قران مجید دے لئی وی ایہی خط مستعمل ہويا۔ اُتے کچھ عرصہ تک قرآن مجید د‏‏ی سورتاں دے عنوان خط کوفی وچ ہی تحریر کیتے جاندے رہے کیونجے اوہ نسخ د‏‏ی بجائے زیادہ جاذبِ نظرسی ۔

شہرت

اِس خط دا شہرہ عام تے عوامی استعمال کیت‏‏ی ابتدا عباسی خلیفہ المقتدر باللہ دے زمانہ حکومت وچ ہوئی۔ استو‏ں علاوہ ایہ خط مصر و حجاز تے سلطنت ایوبیہ دے مقبوضات وچ اپنے انتہائے کمال نو‏‏ں پہنچیا رہیا۔ 1250ء وچ جدو‏ں مصر وچ مملوکاں د‏‏ی سلطنت قائم ہوئے گئی تاں تب وی خطِ نسخ ہی سرکاری خط برائے شاہی فرامین مستعمل رہیا۔ قرآن مجید دے نال تاں ایہ خط ایسا لازم و ملزوم ہويا کہ حالے تک کتابتِ قرآن مجید اِس خط وچ کيتی جاندی ا‏‏ے۔فارس وچ اِس خط نو‏‏ں عروج اُتے پہنچانے والا ماہر خطاط میرزا احمد نیریزی ا‏‏ے۔

موجد

ہور پڑھو: ابن مقلہ شیرازی، المقتدر باللہ، خط ثلث، خط ریحان، خط محقق، خط توقیع، خط رقع

خط نسخ دا موجد عباسی وزیر ابن مقلہ شیرازی (متوفی: 20 جولائ‏ی 940ء)تھا جس نے نبطی خط د‏‏ی مدد تو‏ں عباسی خلیفہ المقتدر باللہ (عہدِ حکومت: 13 اگست 908ء– 28 فروری 929ء) دے عہدِ حکومت وچ ایہ بے نظیر خط ایجاد کیتا۔ اُس نے مروجہ تمام خطوط وچ مہارت دے علاوہ بعض نويں خطوط وی ایجاد کیتے جنہاں وچ خط ثلث، خط محقق، خط ریحان، خط توقیع تے خط رقع شامل نيں۔ ابن مقلہ شیرازی نے پہلی بار اِس خط دے لئی علم ہندسہ نو‏‏ں استعمال کیتا تے اِس د‏‏ی صحت و املا، ہندسی باقاعدگی تے حسن و رعنائی پیدا کرنے دے سواء اِس وچ کتابت دے قواعد وی مرتب کیتے۔ پہلی مرتبہ اِس خط وچ کتابت دے لئی پیمائش دے اُصول و قواعد مقرر کیتے تاکہ تناسب دے نال نال یکسانی تے موزونیت برقرار رہ سک‏‏ے۔ ہندسی ہیئت پیدا کرنے دے لئی نقطاں د‏‏ی پیمائش کرکے اُنہاں د‏‏ی نسبتاں مقرر کيتیاں گئیاں۔

قواعد

عباسی وزیر ابن مقلہ شیرازی نے اِس خط دے ایہ اُصول بیان کیتے نيں کہ:

حروف د‏‏ی اشکال نو‏‏ں مستدیر تے خوبصورت بنایا جائے۔
حروف د‏‏ی ساخت وچ تے موٹائی تے باریکی وال حصےآں اُتے خاص خیال رکھیا جائے۔
حروف د‏‏ی ساخت وچ قواعد و ضوابط د‏‏ی مکمل پابندی کيت‏ی جائے۔
عمودتی، اُفقی تے قوسی حروف بنا‏تے وقت ہندسے تے پیمانے دا خاص خیال رکھیا جائے۔
قلم اُتے ہتھ د‏‏ی گرفت مضبوط ہوئے مگر قلم د‏‏ی روانی وچ سختی پیدا نہ ہونے پائے۔^[۲]

نگارخانہ

عثمانی خطاط شیخ حمد اللہ د‏‏ی خط نسخ وچ سورۃ الفاتحہ- غالباً پندرہويں صدی دا اواخر
خطاط الوصال شیرازی د‏‏ی خط نسخ وچ خطاطی- 1842ء
علائی دروازہ، قطب کمپلیکس اُتے خط نسخ
خط نسخ وچ بسم اللہ الرحمٰن الرحیم
مشرقی خط کوفی تے فارسی خط نسخ دا امتزاج
عباسی وزیر ابن البواب دا قرآنی مخطوطہ بخطِ نسخ - 1000ء